Ucisk to pojęcie budzące opór i strach. Zwykle kojarzy się z ograniczeniem wolności, wyzyskiem i przymusem. Jednak świat nie jest czarno-biały, a znaczenie zależy od kontekstu. Oprócz ucisku opartego na wymuszaniu jest pożyteczny ucisk- metoda leczenia niewydolności żylnej i żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej.
Układ krążenia obejmuje centralną pompę– serce i naczynia krwionośne- zapewniające przepływ krwi. Tętnicami płynie krew od serca do tkanek doprowadzając do narządów substancje odżywcze i tlen. Żyłami „zużyta” (odtlenowana) krew jest prowadzona w kierunku serca. Konfiguracja układu krążenia sprawia, że niewydolność żylna dotyczy przede wszystkim kończyn dolnych. Krew ze stopy i podudzia w kierunku serca jest prowadzona wbrew sile grawitacji. Podczas chodzenia pracujące mięśnie działają jak pompa wypychając krew do góry. Aby zapobiec cofaniu się krwi, żyły są wyposażone w zastawki. Uszkodzenie zastawek sprawia, że krew cofa się ulegając sile grawitacji. Najbardziej niezdrową dla układu żylnego pozycją jest stanie. Osoby, które pracują np. przy taśmie produkcyjnej są szczególnie narażone na niewydolność żylną. Napięte podczas stania mięśnie utrudniają krążenie krwi w żyłach kończyn dolnych. Druga w kolejności jest pozycja siedząca.
Utrwalone zaburzenie odpływu krwi żyłami kończyn dolnych to właśnie niewydolność żylna. Dotyczy 47% kobiet i 37% mężczyzn. Osoby chore zgłaszają najczęściej:
1. Uczucie ciężkości nóg.
2. Skurcze mięśni.
3. Obrzęki.
4. Teleangiektazje-poszerzone żyłki śródskórne (pajączki naczyniowe) o czerwonym zabarwieniu i średnicy od 0,1 do 0,4 mm.
Przy nieleczonej niewydolności żylnej zmiany pogłębiają się. Utrudnienie odpływu krwi żylnej powoduje, że w żyle wzrasta ciśnienia, płyn przesiąka z żyły do okolicznych tkanek. W ten sposób tworzą się obrzęki, najpierw wokół kostek, z czasem obejmują wyższe partie nogi. Obrzęk sprzyja uwalnianiu substancji niszczących tkanki.
W stadiach bardziej zaawansowanych widoczne są objawy destrukcji skóry: przebarwienia sino- brunatne, scieńczenie skóry. Cienka, pergaminowa skóra traci elastyczność i staje się bardzo podatna na uszkodzenie podczas delikatnego nawet otarcia. Pojawiają się swędzące i dokuczliwe zmiany skóry o charakterze wyprysku. Podrapanie chorego miejsca grozi wystąpieniem trudno gojącej się rany.
Dalsza progresja zmian to powstawanie w zmienionej skórze owrzodzeń, często rozległych, zawsze bardzo trudnych do wygojenia, wymagających długotrwałego leczenia.
Oprócz zmian miejscowych w zakresie kończyn dolnych niewydolność żylna może być powikłana zatorowością płucną i żylną chorobą zakrzepowo-zatorową.
Zatorowość płucna jest stanem nagłym związanym z niedrożnością naczyń krwionośnych płuc w wyniku skrzepliny zaniesionej przez prąd krwi. Najczęściej dotyczy chorych z niewydolnością żylną. Objawia się nagłą dusznością i wymaga natychmiastowej fachowej pomocy.
Częstszym powikłaniem niewydolności żylnej jest żylna choroba zakrzepowo-zatorowa. Według statystyki amerykańskiej stanowi ona czwartą przyczynę zgonów i trzecią wśród zgonów z przyczyn sercowo-naczyniowych. W Polsce rocznie na żylną chorobę zakrzepowo-zatorową choruje 100 000 osób. Schorzenie to ma znacznie więcej czynników ryzyka niż niewydolność żylna, a należą do nich:
1. Rozległe zabiegi chirurgiczne.
2. Urazy kończyn z unieruchomieniem.
3. Długotrwałe unieruchomienie (np. podczas pobytu w szpitalu).
4. Choroba nowotworowa (rak jajnika, płuc, trzustki).
5. Wiek powyżej 40 lat.
6. Otyłość.
7. Ciąża i połóg.
8. Leczenie sterydami.
9. Chemioterapia.
10. Trombofilia wrodzona i nabyta.
11. Stosowanie preparatów antykoncepcyjnych.
12. Hormonalna terapia zastępcza ( np. w celu łagodzenia objawów menopauzy).
13. Zespół nerczycowy.
14. Samoistna nadpłytkowość (nadmiar płytek krwi).
15. Czerwienica (nadmiar krwinek czerwonych).
16. Niewydolność serca i oddechowa.
17. Sepsa.
Do podstawowych objawów żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej należy:
1. Ból w spoczynku.
2. Ból rozpierający.
3. Bolesność uciskowa z nasilaniem się bólu podczas chodzenia.
4. Zwiększone ucieplenie, zaczerwienienie lub zasinienie skóry, albo jej bladość.
5. Nadmierne wypełnienie żył powierzchownych.
6. Sinica kończyn w pozycji stojącej.
W zakrzepowym zapaleniu żył nie biorą udziału wirusy ani bakterie, ale jak w każdym stanie zapalnym mogą wystąpić objawy ogólne w postaci gorączki i przyśpieszonej akcji serca.
Standardowe leczenie niewydolności żylnej i zakrzepowego zapalenia żył obejmuje oprócz stosowania leków, a w uzasadnionych przypadkach leczenia operacyjnego:
1. Elewację kończyny.
2. Kompresjoterapię czyli leczenie uciskiem.
Elewacja, inaczej uniesienie kończyny jest ważnym elementem leczenia, ale również profilaktyki niewydolności żylnej u osób, które wiele godzin spędzają w pozycji stojącej bądź siedzącej. Uniesienie kończyny ma na celu wykorzystanie siły grawitacji do przepływu krwi we właściwym kierunku. Po powrocie do domu z pracy wykonywanej w „niezdrowej” pozycji dobrze jest położyć się na podłodze na wznak i nogi założyć na 15 minut na ścianę. Zapewni im to szybki wypoczynek. Jeżeli jest taka możliwość, warto kilka razy w ciągu dnia powtórzyć tą czynność. Podczas oglądania telewizji, czy czytania książki dobrze jest przybrać pozycję półleżącą z poduszką położoną pod stopy. W tym przypadku również siła grawitacji zadziała na korzyść krążenia żylnego. Na noc należy zrobić wałeczek z koca i ułożyć go w poprzek łóżka tak, by opierały się na nim dolne części nóg. Uniesienie nóg pod kątem 10-15⁰ przez kilka godzin wypoczynku nocnego powinno wystarczyć, by usunąć obrzęk nazbierany w ciągu dnia. Dodatkowo, niewielkie uniesienie nie spowoduje bólu kręgosłupa lędźwiowo-krzyżowego u osób cierpiących na zmiany zwyrodnieniowe czy dyskopatyczne. Należy skrócić do minimum czas w którym przebywamy w pozycji stojącej lub siedzącej ze stopami na podłodze. Część pacjentów wykorzystuje mały stołeczek lub pufę, na którym opiera stopy siedząc na krześle. Taka elewacja nie spełni oczekiwań. By siła grawitacji pomogła niewydolnym żyłom, stopa musi być położona niżej niż biodro.
Bardzo ważną metodą profilaktyki i leczenia niewydolności żylnej jest kontrolowany ucisk. Do tego celu używa się rajstop, pończoch i podkolanówek uciskowych. Dostępnych w różnych kolorach, w wersji z zakrytymi i odkrytymi palcami. Mają one różny stopień ucisku.
Te, które zapewniają I⁰ ucisku można stosować profilaktycznie. O zastosowaniu większego stopnia ucisku decyzję powinien podjąć lekarz. Warto wiedzieć, że aby zastosować właściwy poziom ucisku należy dobrze dobrać rozmiar rajstop, czy pończoch uciskowych. Nie ma to nic wspólnego z rozmiarówką ubrań jakie nosimy na co dzień. W tym celu należy dokonać dokładnych pomiarów obwodu nogi na określonych wysokościach. Dopiero wtedy można dobrać właściwy rozmiar i pożądany stopień kompresjoterapii.
Małgorzata Stokowska-Wojda
Lubelski Związek Lekarzy Rodzinnych - Pracodawców
ul. Zbigniewa Herberta 14
20-468 Lublin