Postępy w edukacji, higienie, medycynie, a także poprawa żywienia sprawiły, że na przestrzeni ostatnich 100 lat znacznie wzrosła długość ludzkiego życia. Cywilizacja i fakt, że żyjemy dłużej powodują zmianę problemów zdrowotnych z jakimi się borykamy. Nie boimy się już chorób zakaźnych tak jak 100 lat temu. W świecie współczesnym najczęstszymi przyczynami umieralności są choroby układu krążenia i nowotwory, a największym problemem wieku podeszłego zespół otępienny.
Otępienie (określane również jako demencja) to znaczne obniżenie sprawności umysłowej spowodowane uszkodzeniem mózgu.
Choroby powodujące uszkodzenie mózgu mają ścisły związek z wiekiem. W starzejącej się populacji występują coraz liczniej. Często prowadzą do rozwoju otępienia. Najczęstszą przyczyną jest choroba Alzheimera odpowiadająca za 60-80% wszystkich przypadków otępienia. Do tej pory nie opracowano metod zapobiegania chorobie Alzheimera.
W 2016 roku ilość osób z otępieniem na całym świecie wynosiła 47 milionów. Przewiduje się, że do 2050 roku ilość ta ulegnie potrojeniu.
Prognozy wyglądają apokaliptycznie, jednak nie jesteśmy bezradni. Określono czynniki ryzyka, które sprzyjają wystąpieniu zespołu otępiennego, a przeciwdziałanie im jest w stanie znacznie zmniejszyć zagrożenie otępieniem.
Jedynym czynnikiem ryzyka wystąpienia otępienia w wieku młodym jest wykształcenie. Stwierdzono, że osoby, które ukończyły co najmniej szkołę średnią, są znacznie mniej narażone na zespół otępienny. Wykształcenie ma bezpośredni związek z ilorazem inteligencji. Zdolności umysłowe, wykonywanie bardziej wymagającej pod względem umysłowym pracy zmniejszają ryzyko rozwoju otępienia powyżej 70 roku życia.
Istotnym czynnikiem sprzyjającym otępieniu jest niedosłuch. U osób z ciężkim niedosłuchem, zwłaszcza niestosujących aparatów słuchowych, następuje znaczne pogorszenie funkcji poznawczych i utrudniony kontakt z otoczeniem.
Zwiększone ryzyko otępienia niosą choroby przewlekłe: nadciśnienie tętnicze, cukrzyca, otyłość i nadmiar cholesterolu i trójglicerydów we krwi. Wszystkie te schorzenia działają na przyśpieszenie procesów miażdżycowych i uszkodzenie naczyń krwionośnych, również tych zaopatrujących mózg. W konsekwencji prowadzi to do zmniejszenia objętości mózgu.
Coraz częściej rozpoznawana choroba - obturacyjny bezdech senny ma również swój udział we wzroście ryzyka zespołu otępiennego. Chory z bezdechem sennym ma utrudnione oddychanie w nocy w trakcie snu. Chrapie, zdarzają mu się chwile, kiedy na krótko przestaje oddychać. Skutkiem jest niedotlenienie mózgu i postępujące pogarszanie się długoterminowej pamięci wzrokowej i słownej, zdolności konstrukcyjnych i aktywności umysłowej sterującej przebiegiem procesów poznawczych.
Jedną z licznych szkodliwości palenia tytoniu jest otępienie. Mechanizm działania palenia nie jest dokładnie poznany, ale prawdopodobnie wiąże się z niedotleniem tkanek, w tym mózgu. Zbadano, że u palaczy ryzyko zachorowania na chorobę Alzheimera wynosi prawie 20%. Jednocześnie stwierdzono, że zaprzestanie palenia zmniejsza ryzyko zespołu otępiennego do poziomu jaki mają osoby, które nigdy nie paliły.
Ocena wpływu używania alkoholu na funkcjonowanie intelektualne nie jest jednoznaczna. Wiadomo, że przewlekłe nadużywanie alkoholu powoduje duży wzrost ryzyka zespołu otępiennego. Do niedawna wielu zwolenników miała teoria ochronnego działania na intelekt niewielkich dawek alkoholu. W badaniu przeprowadzonym w Wielkiej Brytanii, w którym obserwacje trwały 30 lat nie odnotowano pozytywnego wpływu niewielkich dawek alkoholu na zmniejszenie ryzyka otępienia.
Wiele leków z różnych grup podejrzewano o negatywne działanie na czynności poznawcze. Badania nie potwierdziły tych teorii.
Okazało się, że bardzo istotny wpływ na kondycję umysłową ma dieta. Nie na darmo chińskie porzekadło głosi, że „człowiek jest tym, co je”. Przeprowadzono badania na trzech grupach osób. Jedna stosowała dietę śródziemnomorską, druga dietę DASH, trzecia dietę MIND, która jest kombinacją dwóch poprzednich. Wszystkie te diety mieszczą się w kategoriach zdrowego żywienia. Opierają się na obfitości warzyw, ograniczeniu produktów wysoko przetworzonych, niezdrowych przekąsek takich jak chipsy, ograniczają sól, mięso zwłaszcza wędzone i tłuszcze wykluczając te najbardziej niezdrowe– tłuszcze trans. Ścisłe przestrzeganie każdej z diet daje podobne efekty w poprawie pamięci i zdolności uczenia się oraz zmniejsza ryzyko choroby Alzheimera.
Zwiększone ryzyko zaburzeń czynności poznawczych powodują niedobory witamin: C, D, E, kwasu foliowego, witaminy B₁₂ i B₆.
Aktywność fizyczna poprawia czynności poznawcze. Częściowo może się to wiązać ze zmniejszeniem ryzyka nadciśnienia tętniczego, cukrzycy, otyłości i zmian miażdżycowych naczyń krwionośnych (również mózgowych). Jednak stwierdzono, że nie bez znaczenia jest rodzaj aktywności fizycznej. Za najkorzystniejsze uznano ćwiczenia aerobowe, które już po roku dają efekt w postaci poprawy pamięci przestrzennej. Ćwiczenia aerobowe są odpowiednie dla wszystkich, bez względu na wiek i fizyczną wydolność. Modyfikacji może ulec tempo i dystans. Polegają na umiarkowanej intensywności z dużą objętością pracy. Obejmują nieskomplikowane ruchy powtarzane w stałym rytmie. Do tego typu ćwiczeń należy marsz, Nordic Walking, jazda na rowerze czy pływanie. Trening aerobowy umożliwia duży dowóz tlenu do mięśni i mózgu, przyczynia się do spalania tkanki tłuszczowej i dotlenienia mózgu.
Dla kondycji umysłowej duże znaczenie ma higiena jamy ustnej. Choroby jamy ustnej, takie jak zapalenie dziąseł, których częstość rośnie z wiekiem, powodują zaburzenia pamięci opóźnionej i liczenia, a także wzrost częstości choroby Alzheimera.
Stwierdzono ścisłe powiązania między stanem psychicznym a kondycją umysłową. Ryzyko rozwoju otępienia znacznie rośnie u osób z zaburzeniami lękowymi i depresją.
Badania wykazały, jak szeroki wpływ na zdrowie ma brak kontaktów społecznych. Jest to czynnik ryzyka nadciśnienia tętniczego, choroby niedokrwiennej serca i depresji, które przyczyniają się do pogorszenia funkcji poznawczych. Szczególny wpływ na rozwój otępienia ma: małe zaangażowanie w aktywność społeczną, rzadsze kontakty społeczne, większa samotność, brak wsparcia ze strony innych osób.
O kondycji umysłowej na przyszłość warto pomyśleć wiele lat wcześniej. Niestety, brak leków nie tylko bez recepty, ale również na receptę, które mogłyby w tym pomóc. Jednak na poprawę funkcji poznawczych wpłynie zdrowa dieta, ruch, ograniczenie alkoholu, dbałość o wyrównanie chorób przewlekłych, zaangażowanie w relacje z innymi ludźmi i trening poznawczy. Trening poznawczy polega na ćwiczeniu umysłu. Rozwiązywanie krzyżówek, gry logiczne, nabywanie nowych umiejętności nie pozwolą naszemu mózgowi na rozleniwienie i utrzymają go w dobrej formie. Wszak za najsprawniejszych umysłowo, mimo podeszłego wieku uważani są naukowcy i aktorzy.
Małgorzata Stokowska- Wojda
Lubelski Związek Lekarzy Rodzinnych - Pracodawców
ul. Zbigniewa Herberta 14
20-468 Lublin